De dag van de kapiteins - de Anjerrevolutie -

Portugezen die op 25 april 1974 om 20 na middernacht de radio nog hadden opstaan zullen raar hebben opgekeken. Op Radio Renascença werd dat moment Grândola, Vila Morena te uitgezonden, een lied dat al jaren niet meer officieel was gehoord. Het werd gezongen door Zeca Afonso, een singer-songwriter die vanwege zijn politieke teksten door het regime was verbannen. Terwijl er in de Portugese huiskamers wenkbrauwen werden gefronst, steeg de adrenaline in diverse militaire barakken doorheen het land. De soldaten zaten in spanning op dit ene lied te wachten. Het was het geheime startschot om diverse strategische plaatsen in het land in te nemen. Grândola, Vila Morena kondigde zo officieel de revolutie aan die niemand kon en mocht stoppen…

Zeca Afonso zong zo het einde op gang van het dictatoriale bewind van de Estado Novo die het land al bijna een halve eeuw in zijn greep had. Onder leiding van de dissidente generaal António de Spínola trekken die vijfentwintigste april de troepen en pantserwagens van de revolutionaire Movimento das Forças Armadas (MFA) door de straten van Lissabon, terwijl ook elders in het land militairen posities innemen. Strategische locaties, zoals de luchthaven van Lissabon en het regeringsplein Terreiro de Paço worden algauw zonder weerstand ingenomen. De regeringstroepen bieden amper weerstand. Sommige divisies kunnen zelfs worden overtuigd om zich bij de revolutionairen aan te sluiten. Ondertussen slaagt premier Marcelo Caetano er in om te vluchten naar het hoofdkwartier van de Guarda National da Republica (GNR) aan het Carmo. Wanneer dat nieuws de MFA bereikt begint een urenlange belegering…

Het moeten daar in het GNR-hoofdkwartier lange, moeilijke uren voor Caetano zijn geweest. Al sinds hij in 1968 premier van de Estado Novo was had hij zijn greep op het land langzaam voelen verliezen. Caetano was aangesteld als regeringsleider nadat Dr. António de Oliveira Salazar van een stoel tuimelde en verlamd geraakte. De dictator die Portugal op dat moment veertig jaar onder zijn duim had gehad kon niet langer regeren, al zou de schrik en het ontzag voor de man zo groot zijn geweest dat niemand hem tot aan zijn dood in 1970 durfde vertellen dat hij niet langer premier was. Salazars heerschappij was begonnen in 1928. Portugal verkeerde op dat moment al enkele jaren in een diepe politieke crisis. Tussen de verjaging van het koningshuis in 1910 en de militaire staatsgreep van generaal Oscar Carmona in 1926 kende het land maar liefst 45 verschillende regeringen. Toen Carmona politieke rust bracht lag het land op apegapen. De schatkist was leeg, de buitenlandse schulden waren torenhoog en de economie draaide vierkant. Carmona zocht heil bij Salazar, een economieprofessor aan de universiteit van Coimbra. Salazar wou de aangeboden post van minister van Financiën echter enkel aannemen als hij absolute volmachten kreeg. Cormona twijfelde en stuurde Salazar met zijn onmogelijke eis aanvankelijk wandelen, maar moest toen de crisis te groot werd toch inbinden.

Salazar begon zijn regeerperiode als een verlicht despoot. Met een strike boekhouding en de onbuigzame regel dat er nooit één escudo meer werd uitgegeven dan er binnenkwam, hervormde hij de economie van het land. Langzaamaan trok de economie weer aan. Hij investeerde in grote openbare werken en moderniseerde de landbouw en industrie. Het succesverhaal kende echter ook een donkere keerzijde. Salazar duldde geen democratische controle. De persvrijheid werd opgeheven, het stakingsrecht vernietigd en vakbonden werden zodanig hervormd dat ze de regering dienden. Salazar werd in 1932 premier en lanceerde definitief zijn concept van de Estado Novo: een nationalistisch, in zichzelf gekeerd land waar door de regering geleide corporaties de economie stuurden, en familie en geloof de hoeksteen van de samenleving was. Zijn volk hield Salazar in de pas met een fascistisch schrikbewind. Politieke tegenstanders werden opgesloten, gefolterd of verbannen. Het gewone volk huiverde voor de PIDE, de geheime politie die elke dissidente stem genadeloos afstrafte.

Salazars maatregelen trokken Portugal aanvankelijk dan wel uit het slop, zijn conservatieve gedachtegoed hield steeds meer de nodige vooruitgang tegen. De levensstandaard hinkte steeds verder achterop op de rest van Europa. Landbouw en industrie misten de nodige evoluties omdat de koppige Salazar halsstarrig buitenlandse inmenging weigerde. Toen Coca-Cola hem in de jaren ’60 bijvoorbeeld aanschreef om hun producten ook in Portugal te mogen verkopen, antwoordde de dictator met een vlammend antwoord waarin hij haarfijn uitlegde waarom hij Coca-Cola een aanval op de Portugese waarden vond. Salazar gruwelde naar eigen zeggen van de moderniteit en de efficiëntie waar Coca-Cola voor stond. Die koppigheid stelde Salazar ook ten toon in de Portugese koloniën toen die in de jaren ’60 de roep naar onafhankelijkheid begonnen te luiden. Het was het begin van aanslepende koloniale oorlogen waarin het Portugese regime zich niet alleen niet van zijn mooiste kant liet zijn, maar waar het ook ettelijke van zijn jonge soldaten vervreemde en zo de kiem van 25 april zaaide.

In het Carmo hoofdkwartier van de GNR weigert premier Caetano ondertussen nog steeds zich over te geven. Inmiddels is ook het volk in grote getale toegestroomd. Alhoewel de MFA via de radio heeft opgeroepen binnen te blijven, kan het volk niet wachten om de revolutie te vieren. Ze delen melk, voedsel en sigaretten aan de soldaten uit. Er is dan ook amper gevaar. De coup verloopt grotendeels geweldloos. Orders aan de regeringstroepen om het vuur te openen worden genegeerd. Verwachte confrontaties worden lange discussies, waar beide partijen besluiten elkaar geen kwaad te doen. Alleen aan het hoofdkwartier van de PIDE worden schoten gelost en vallen er vier slachtoffers, geen enkele daarvan aan de hand van de revolutionaire strijdkrachten. Nadat de MFA waarschuwingsschoten afvuurt op het gebouw van de GNR en dreigt de poorten open te blazen, geeft Caetano zich dan toch over. De geweldloze revolutie is geslaagd. Overal in Lissabon wordt er gevierd. Eén van de verzamelplaatsen voor het volk is de bloemenmarkt, op dat moment volgestouwd met anjers. De bloemen worden op de uniformen van de soldaten geprikt en in de lopen van hun wapens gestoken. 25 april krijgt zo zijn symbool, de Anjerrevolutie zijn naam.