Fado, de Portugese blues

Wanneer ze breed glimlachend en vrolijk zwaaiend het podium opstapt juicht het publiek haar enthousiast toe. Ze glimlacht breed, maakt een grapje en wint de honderden Portugezen en enkele verdwaalde toeristen die zich hebben verzameld op het binnenplein van het Mosteiro da Serra do Pilar in Villa Nova de Gaia meteen voor zich. Met dat juichende publiek, in haar korte jurkje en met de enkele hippe tatoeages op haar armen oogt ze als een popster. Wanneer de begeleidende guitarra Portuguesa echter de eerste melancholische noot aanslaat, en zij vervolgens haar lied inzet verdwijnt die gedachte. Wat ze zingt lijkt diep uit het hart te komen, haar woorden zijn gedrenkt in saudade. Voor ons staat een echte fadista.

Het is 2014 en toevallig organiseert Casa da Musica, de beroemde concerthal uit Porto, een gratis fado-festival aan de oevers van de Douro. Wanneer we op een avond naar het hoofdpodium afzakken is net Gisela João aan de beurt, één van de rijzende sterren aan het fado-firmament en één van de huidige jonge fado-stemmen die deze eeuwenoude traditie in ere houdt. Fado – het woord is afkomstig van het Latijnse fatum: lot) is diep verbonden me de Portugese volksaard, en geldt als één van de beroemdste en mooiste uitbeeldingen van saudade, dat onvertaalbare gevoel dat in de Portugezen ingebakken zit. Het zijn eenvoudige liederen, doorgaans enkel begeleid door zowel een klassieke als een Portugese gitaar, waarbij de tekst even belangrijk is als de melodie. Fado’s kunnen in principe over alles gaan, maar verhalen doorgaans gevoelens van heimwee, melancholie, jaloezie en (onbereikbare) liefde. De grote fadistas zullen hun muziek met veel gevoel en grote gebaren brengen, soms op het theatrale af. Zelden komen ze echter onoprecht over.

De geschiedenis van fado is niet eenvoudig te achterhalen. De muziek ontstond in de arme wijken van Lissabon, en dan vooral in kronkelende straatjes van Alfama. Daar bezongen de arme inwoners, vissers en prostitués hun droeve lot. De vroegste vermeldingen van fado gaan terug tot 1820, maar vermoedelijk gaat de muziek al langer mee. De muziek werd alvast beïnvloed door gelijkaardige muziek uit de koloniën, al verdwenen de Afrikaanse invloeden naargelang fado zich als stijl ontwikkelde steeds meer. Sowieso was fado gedurende de 19e eeuw de muziek van de straat, die werd gezongen in bars en restaurants of op de kades nabij Alfama. Ook vandaag nog is deze oude Moorse wijk in Lissabon de place to be om fado te horen. Het wemelt er van de fado-cafés en -restaurants, al stijgen de meeste niet uit boven de status van toeristenvallen. Met een bezoekje aan het fado-museum aan het centrale plein van de wijk doe je jezelf zeker geen kwaad.

Het duurde tot de 20ste eeuw vooraleer fado de status kreeg die het vandaag nog geniet. Daar hebben we Amália Rodrigues voor te danken. Met haar prachtige stem en moderne interpretatie van de fado groeide Amália uit tot de koningin van de fado. Begonnen met zingen als arm meisje in de straten van Alfama, ontpopte ze zich later tot een icoon die jong en oud, arm en rijk tot haar fans mocht rekenen. Het was ook Amália die de traditie begon om het werk van grote Portugese dichters op muziek te zetten. Het was ook Amália die het aandurfde de trieste fado met meer levensvreugde te injecteren. Een lied als Uma Casa Portuguesa bezingt bv. de Portugese gastvrijheid in plaats van de melancholische inborst van het Portugese volk. Haar invloed op de muziek en de Portugese cultuur mag kortom niet onderschat worden. Verwondert het dan ook dat toen Amália in 1999 stierf ze werd bijgezet tussen andere grote Portugezen in het Nationale Pantheon van Lissabon, en dat de regering drie dagen nationale rouw afkondigde?

Amália Rodrigues – Uma Casa Portugesa 

Vandaag zijn het stemmen als Gisela João, Carminho, Ana Moura en mannelijke fadista’s als Camané die fado levend houden. Alhoewel zij de traditie eren zijn ze niet bang om te moderniseren. Ana Moura evolueert bijvoorbeeld langzaamaan tussen een mix van popmuziek en fado, waarbij ze ook andere instrumenten dan de Portugese en gewone gitaar toelaat. Mariza, op dit moment ’s werelds beroemdste fadista, introduceert dan weer invloeden uit jazz, flamenco en latin music in haar liederen. Voor wie fado wil ontdekken hebben we hieronder enkele moderne voorbeelden verzameld. De beste manier blijft echter om een live concert mee te pikken. Heel wat hedendaagse fadistas zakken regelmatig af naar België en Nederland. Onder meer de Gentse Handelsbeurs heeft jaarlijks een programma waarbij enkele fadista’s worden uitgenodigd. Nog beter wordt het als je naar een goede fado-club trekt in Lissabon, al is de meest betoverende manier om fado te beleven een spontane song op een straathoek of een onverwacht bezoek van een fadista in een restaurant.

Wist je trouwens dat de studentenstad Coimbra zijn eigen fado-traditie heeft die op enkele punten sterk verschilt met de fado die in Lissabon ontstond? In een later artikel zullen we dieper ingaan op deze fado de Coimbra.

Gisela João – Madrugada Sem Sono

Carminho – Escrevi o teu nome no vento

Ana Moura – Loucura (‘Sou do Fado”)

Heb je zin om Portugal en zijn fado te ontdekken? Verblijf in ons appartement in São Martinho do Porto en boek je vakantie nu hier!